EMRE YÜKSELEN
İlteriş Kutluk Kağan Abidesi, Türk tarihi ve Türk tarihçiliği için yeni bir dönem başlattı. Öyle ki Türk tarihi üzerinde hemfikir olduğumuz pek çok bilginin bile yeniden gözden geçirilmesi gerektiğini öne serdi. Yazılı Türk edebiyatı bile kendini bir yüzyıl daha önceki döneme almak durumunda kaldı!
Elbette bu anıtın bulunması bir tesadüf sonucu değildi. İlk olarak Şiveet-ulan bölgesinde kazı çalışmalarını yürüten Türk Akademisi, 2016 senesinde özel bir keşif gezisi düzenlemiş, bu keşif gezisinde Göktürk dönemine ait çok sayıda malzemenin tespit edilmesi ile 2019 senesinde kazı çalışmalarına başlamıştı. Covid-19 felaketinin araya girmesi ile bir dönem ara verilen Nomgon bölgesindeki çalışmalar, yeni bir kitabe bulunması ile yeniden gündeme geldi!
Nomgon, Arkhangai bölgesinde gerçekleştirilen bilimsel arkeolojik keşifte toplam alanı 49x41.5 m olan bir kompleks ortaya çıktı. Komplekste delikli taştan bir sunak, taştan insan figürleri, iki yavruslu aslan heykeli ve iki koyun heykeli bulunmakla birlikte, 51 adet taşın yer aldığı tespit edildi. Bu 51 taş arasında, beşinin balbal taşından oluştuğu ve Aşina ailesine ait "dağ keçisi" sembolü içerdiği de ortaya çıkmıştır.
Alanda yapılan çalışmalarda, anıtın üstü ve kaplumbağa standı bulunmuş, anıtın iki yüzünde 12 satırlık eski Türk yazısı, üçüncü yüzünde ise eski Soğd yazısı tespit edilmiştir. Ayrıca bölge içinde bir ibadet yerinin olduğunu kanıtlayan tuğla kalıntıları ve patika üzerine serilen kil kaplama da bulunmuştur. Keşfe katılan bilim insanları, anıtsal metinden "Tanrı", "Türk", "Kutluk", "tümen" gibi kelimeleri yaptıkları ilk incelemede tespit etmiş, şu an okunması devam eden yazıtın şimdiye dek okunan kısmı ise yazımızın sonuna eklenmiştir.
Anıt metninden elde edilen bilgilere dayanarak, Nomgon anıtının Göktürk Kağanlığı’nı yeniden canlandıran ve 17 yoldaşı ile Çin esaretine son veren, Kültigin ve Bilge Kağan'ın babası İlteriş Kutluk Kağan'a ithaf edildiği sonucuna ulaşılmıştır. Ayrıca bu anıt, "Türk" adının ilk kez geçtiği Göktürk döneminin en eski yazılı anıtı olarak kabul edilmektedir.
Konunun takipçisi olarak yazılarımıza ve yayınlarımıza devam edeceğiz. Bakalım önümüzdeki günlerde bizleri neler bekliyor olacak…
Kutluk Kağan’a ait metnin ilk 3 ön okuması aşağıdaki gibidir.
İlk Ön Okuma
1
Ud yïl: toquzun č: ay: ... [.......... ]
İnek yılı: dokuzuncu ay
2
……
....
3
..... Teori : oğlum : [.......... ]
.. Tanrı büyük lütuf dolu
4
Qutlug kardeşim: Türk [.......... ]
Kutluk Kağan: Türk
5
Ur oγlum: M[k]ön…..yü…[……….]
Bebeğim, göz..
6
Bizi ŋ:ö ŋlig:.. T.. [.......... ]
Çok eğlendik.
7
es[?] : Ïtdïm: bizi: yat: er: [……….]
Yapım: bize yabancı: er. . .
8
Yerde: …..tuz…..[……….]
Yerde...
9
Tümen: Tümen: [……….]
Duman: duman duman
10
Bu [? ] o kadar [? ]:kitty: biz [içerde-? ]
Tekrar dene..
11
Atadïm: bi tidim [……….]
Benim adım : bi.. Bir diş perisi tarafından ısırıldım..
12
bu [? ] : Qop e šti [.......... ]
Bir çok kez duyduk
2. Ön Okuma
1
Ud yïl: toquzunč: ay: …[……….]
İnek yılı: dokuzuncu ay
2
……
....
3
…..Teŋri: oγlu: [……….]
..Tanrı oğlu
4
Qutluγ qaγan: Türük [……….]
Kutlug Kagan: Türk
5
Ur oγlum: M[k]ön…..yü…[……….]
Erkek çocuklarım, köz...
6
Biziŋ:öŋlig:..t.. [……….]
Bizim güzel....
7
es[?] : Ïtdïm: bizi: yat: er: [……….]
Etdim: Bizi yabancı: erler....
8
Yerde: …..tuz…..[……….]
Yerde..
9
Tümen: Tümen: [……….]
On bin: on bin
10
es[?] el[is]ig [?]:küčüg: biz[ber-?]
İşimi gücümü ver...
11
Atadïm: bi tidim [……….]
Tayin ettim (unvan verdim): bi..tidim..
12
es[?] : Qop ešti [……….]
Tamamı eşitti
3. Ön Okuma
1
Ud yïl: toquzun č: ay: ... [.......... ]
İnek yılı: dokuzuncu ay
2
……
....
3
..... Teori : oğlum : [.......... ]
.. Tengri'nin oğlu
4
Qutlug kardeşim: Türk [.......... ]
Kutlug Kağan: Türk
5
Ur oγlum: M[k]ön…..yü…[……….]
Oğullarım, göz .....
6
Bizi ŋ:ö ŋlig:.. T.. [.......... ]
Bizim sevimli ....
7
es[?] : Ïtdïm: bizi: yat: er: [……….]
Yaptım: Biz yabancı: Erkekler....
8
Yerde: …..tuz…..[……….]
Yerde..
9
Tümen: Tümen: [……….]
On bin : on bin
10
Bu [? ] o kadar [? ]:kitty: biz [içerde-? ]
Biz [ ? ] ver [? ] nedenin ve gücün [bakanlık]....
11
Atadïm: bi tidim [……….]
Aday gösteriyorum: yazıyordu...
12
bu [? ] : Qop e šti [.......... ]
Herkes duydu
Nomgon, Arkhangai bölgesinde gerçekleştirilen bilimsel arkeolojik keşifte toplam alanı 49x41.5 m olan bir kompleks ortaya çıktı. Komplekste delikli taştan bir sunak, taştan insan figürleri, iki yavruslu aslan heykeli ve iki koyun heykeli bulunmakla birlikte, 51 adet taşın yer aldığı tespit edildi. Bu 51 taş arasında, beşinin balbal taşından oluştuğu ve Aşina ailesine ait "dağ keçisi" sembolü içerdiği de ortaya çıkmıştır.
Alanda yapılan çalışmalarda, anıtın üstü ve kaplumbağa standı bulunmuş, anıtın iki yüzünde 12 satırlık eski Türk yazısı, üçüncü yüzünde ise eski Soğd yazısı tespit edilmiştir. Ayrıca bölge içinde bir ibadet yerinin olduğunu kanıtlayan tuğla kalıntıları ve patika üzerine serilen kil kaplama da bulunmuştur. Keşfe katılan bilim insanları, anıtsal metinden "Tanrı", "Türk", "Kutluk", "tümen" gibi kelimeleri yaptıkları ilk incelemede tespit etmiş, şu an okunması devam eden yazıtın şimdiye dek okunan kısmı ise yazımızın sonuna eklenmiştir.
Anıt metninden elde edilen bilgilere dayanarak, Nomgon anıtının Göktürk Kağanlığı’nı yeniden canlandıran ve 17 yoldaşı ile Çin esaretine son veren, Kültigin ve Bilge Kağan'ın babası İlteriş Kutluk Kağan'a ithaf edildiği sonucuna ulaşılmıştır. Ayrıca bu anıt, "Türk" adının ilk kez geçtiği Göktürk döneminin en eski yazılı anıtı olarak kabul edilmektedir.
Konunun takipçisi olarak yazılarımıza ve yayınlarımıza devam edeceğiz. Bakalım önümüzdeki günlerde bizleri neler bekliyor olacak…
Kutluk Kağan’a ait metnin ilk 3 ön okuması aşağıdaki gibidir.
İlk Ön Okuma
1
Ud yïl: toquzun č: ay: ... [.......... ]
İnek yılı: dokuzuncu ay
2
……
....
3
..... Teori : oğlum : [.......... ]
.. Tanrı büyük lütuf dolu
4
Qutlug kardeşim: Türk [.......... ]
Kutluk Kağan: Türk
5
Ur oγlum: M[k]ön…..yü…[……….]
Bebeğim, göz..
6
Bizi ŋ:ö ŋlig:.. T.. [.......... ]
Çok eğlendik.
7
es[?] : Ïtdïm: bizi: yat: er: [……….]
Yapım: bize yabancı: er. . .
8
Yerde: …..tuz…..[……….]
Yerde...
9
Tümen: Tümen: [……….]
Duman: duman duman
10
Bu [? ] o kadar [? ]:kitty: biz [içerde-? ]
Tekrar dene..
11
Atadïm: bi tidim [……….]
Benim adım : bi.. Bir diş perisi tarafından ısırıldım..
12
bu [? ] : Qop e šti [.......... ]
Bir çok kez duyduk
2. Ön Okuma
1
Ud yïl: toquzunč: ay: …[……….]
İnek yılı: dokuzuncu ay
2
……
....
3
…..Teŋri: oγlu: [……….]
..Tanrı oğlu
4
Qutluγ qaγan: Türük [……….]
Kutlug Kagan: Türk
5
Ur oγlum: M[k]ön…..yü…[……….]
Erkek çocuklarım, köz...
6
Biziŋ:öŋlig:..t.. [……….]
Bizim güzel....
7
es[?] : Ïtdïm: bizi: yat: er: [……….]
Etdim: Bizi yabancı: erler....
8
Yerde: …..tuz…..[……….]
Yerde..
9
Tümen: Tümen: [……….]
On bin: on bin
10
es[?] el[is]ig [?]:küčüg: biz[ber-?]
İşimi gücümü ver...
11
Atadïm: bi tidim [……….]
Tayin ettim (unvan verdim): bi..tidim..
12
es[?] : Qop ešti [……….]
Tamamı eşitti
3. Ön Okuma
1
Ud yïl: toquzun č: ay: ... [.......... ]
İnek yılı: dokuzuncu ay
2
……
....
3
..... Teori : oğlum : [.......... ]
.. Tengri'nin oğlu
4
Qutlug kardeşim: Türk [.......... ]
Kutlug Kağan: Türk
5
Ur oγlum: M[k]ön…..yü…[……….]
Oğullarım, göz .....
6
Bizi ŋ:ö ŋlig:.. T.. [.......... ]
Bizim sevimli ....
7
es[?] : Ïtdïm: bizi: yat: er: [……….]
Yaptım: Biz yabancı: Erkekler....
8
Yerde: …..tuz…..[……….]
Yerde..
9
Tümen: Tümen: [……….]
On bin : on bin
10
Bu [? ] o kadar [? ]:kitty: biz [içerde-? ]
Biz [ ? ] ver [? ] nedenin ve gücün [bakanlık]....
11
Atadïm: bi tidim [……….]
Aday gösteriyorum: yazıyordu...
12
bu [? ] : Qop e šti [.......... ]
Herkes duydu
